استاد دکتر منوچهر مزینی

دکتر منوچهر مزینی وی از برجسته ترین صاحب نظران در زمینه مباحث شهرسازی و معماری به ویژه با نگاه برنامه‌ریزی شهری است و مطالعات بسیاری را در باب این مفاهیم به انجام رسانده است. تدریس در دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی)، دانشگاه تهران، دانشگاه بوستن، دانشگاه ملک عبدالعزیز جده، دانشگاه آزاد اسلامی قسمتی از فعالیتهای ایشان در حوزه دانشگاه است.

تاریخ و محل تولد: 14 شهریور 1313- ساری

تاریخ و محل وفات:  19بهمن 1381- تهران

تحصیلات عالی:

• 1336-1341ه. ش، ( 62-1957م) کارشناسی معماری، دانشگاه ایلی‌نوی، آمریکا         
• 1341-1344ه. ش، (1963-1966م) کارشناسی ارشد برنامه ­ریزی شهری، انستیتیو تکنولوژی ایلی‌نوی، آمریکا
• 1344-1349ه. ش، (70 -1966م) دکترا شهرسازی، دانشکده فنی مونیخ، آلمان   کتب تالیفی    
  • هنر نو، 1326
  • از زمان و معماری، مرکز مطالعات وزارت مسکن و شهرسازی
  • مدیریت شهری و روستایی در ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان ملی زمین و مسکن
  • ساختار مدیریت شهری در ایران، مرکز مطالعات وزارت کشور
  • شهر در ورای دو بعد، مرکز مطالعات وزارت مسکن و شهرسازی
  • مطالعه تهران از نظر کالبدی، مرکز مطالعات شهرسازی تهران
  • مطالعه فرا دو بعدی بزرگراه رسالت تهران، شهرداری منطقه 4 تهران
  • تاریخ هنر و معماری ایران و جهان از آغاز هنر تا هنر معاصر، طحان (ناشر تخصصی معماری و شهرسازی)

   

  کتب ترجمه‌شده

  • سیمای شهر، کوین لینچ، دانشگاه تهران، 400 صفحه
  • فضا، زمان و معماری، زیگفرید گیدیون، نشریات علمی و فرهنگی، 700 صفحه
  • عرصه­ های زندگی خصوصی و زندگی جمعی، چرمایف و کریستوفر الکساندر، دانشگاه تهران
  • مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، دانشگاه تهران
  • روش­های علمی و عملی مسائل شهرسازی، آنتونی کاتالیزی، دانشگاه تهران، چاپ دوم
  • واسازی، جفری برودبنت، شهرداری تهران

             مقالات ترجمه شده

• • ماهیت شهرها، چنسی هریس و ادوارد اولمن، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص15-40
  • نظریه­ ای درباره محل استقرار شهرها، ادوارد اولمن، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص41-59
  • “جا“ و “ناجایی” در عرصه زندگی شهری، ملوین وبر، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص59-144
  • شهر را نباید با یک اثر هنری اشتباه کرد، جین جیکوبز، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص148-158
  • طرح شهر، لوئیس مانفرد، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص159-168
  • بررسی چند طرح در توسعه­گران شهران، کوین لینچ، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص171-207
  • اندیشه­ هایی درباره فرم­های مجتمع، “ماکی” و “اتاکا”،1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص209-249
  • طرح شهر و نما و ظاهر شهر، کوین لینچ، 1349، کتاب مقالاتی در باب شهر و شهرسازی، صص325-381

او آغاز گر اندیشه علمی در باب معماری و شهرسازی بود به همین دلیل نقطه عطفی در تاریخ ادبیات معماری و شهرسازی ایران است.  همچنین او را پدر علم شهرسازی نوین ایران  لقب گرفته است. اوتلاش بسیار داشت که اندیشه علمی را به ایران و ایرانیان منتقل کند. مزینی با درک هدف خود در رشد و آگاهی‌های علمی معماری و شهرسازی در ایران از طرق مختلف کوشید تا این هدف را محقق نماید.

شهر و شهرساز از نگاه دکتر مزینی

“متن زیر برگرفته از مصاحبه رادیویی دکتر مزینی در برنامه گفتگو  می­باشد در این برنامه ایشان نظراتشان پیرامون تعریف و مفهوم شهر و شهرسازی، و تعریف شهر سالم و بیمار را بیان نموده­ اند.”

• آقای دکتر مزینی اگر موافق باشید قبل از هر چیز یک تعریفی از شهرسازی بکنید. تا حول و حوش این موضوع سوالات دیگری را مطرح کنیم.

چنانچه به نظر می­رسد و این امر سابقه هم دارد، واژه ­ها در همه­ موارد گویای تمام کیفیاتی که یک حرفه، یک تخصص یا موضوع خاص دارد، نیستند، از جمله شهرسازی. وقتی که ما صحبت از شهرسازی می­کنیم، به نظر می­رسد که متخصص شهرساز عملاً مثل یک ماشین­ ساز شهر را متر به متر یا اندک اندک می­سازد البته این­طور نیست، متخصص‌های دیگری هم هستند که این امر ساختن را به این معنای خاص اجرا می­کنند. کار عمده­ شهرسازی، تهیه­ طرح و برنامه برای شهری است که باید ساخته شود یا شهری که در حال زندگی است و نیاز به ترمیم و توسعه دارد. شهر مذکور، توسط طرح­ها و برنامه­هایی که شهرساز تهیه می­کند، هدایت می­شود. اما این برنامه ­ها و طرح­ها، بر چه اساسی باید تدوین شوند، این برمی­گردد به دوجنبه­ خاصی که این حرفه دارد. چنان­که عرض کردم، در انگلیسی به شهرسازی The art and science of city planning می­گویند، یعنی هنر و علم شهرسازی. تا آن­جایی­که ما از علم شهرسازی صحبت می­کنیم، جنبه­ های عملکردی شهرسازی مطرح است. چون شهر یک ملزوماتی دارد، چون به این شهر باید زندگی بدهیم و این شهر باید بتواند به‌درستی عمل کند، مثل چه چیز؟ مثل این­که شهر باید آب داشته باشد، برق داشته باشد، باید خیابان داشته باشد، باید تلفن داشته باشد، باید کلیه­ تأسیسات شهری را واجد باشد تا آدمیان بتوانند به راحتی و آسایش در این شهر زندگی کنند. این جنبه­ علمی شهرسازی است.

اما جنبه­ هنری شهرسازی مسأله­ زیبایی است؛ یعنی شهری که آدم­ها در آن زندگی می­کنند باید زیبا باشد؛ باید pleasing باشد یعنی روح را تلطیف کند، باید مظاهری داشته باشد که به زندگی معنا و غنا بدهد، و این­ها همه چیزهایی است که باید مدنظر طراح یا برنامه­ ریز شهری قرار گیرد.

به‌همین جهت شهرسازی هم مثل حرفه­ های دیگر حاصل همکاری تخصص ­های مختلف است. مثلاً قسمت عملکردی شهرسازی نیاز به تحلیل­گر اقتصادی دارد، نیاز به تحلیل­گر اجتماعی دارد، به جمعیت­ شناسی– به ویژه دموگرافی- دارد، جغرافی­دان مطالب بسیار ارزنده­ای را در اختیار شهرساز قرار می­دهد و پژوهش­ های متخصص جغرافیا نقش عمده ­ای را در شهرسازی بازی می­کنند. همین­طور مهندس راه و ساختمان یا عمران و حتی کسانی که در امور حقوقی صاحب­نظر هستند(مثل وکلای دادگستری). این­ها جنبه قانونی اقداماتی را که در شهر باید صورت گیرد را بررسی می­کنند و چون شهرسازی برای انسان­ هاست، باید بگویم که شهرسازی در شمار علوم انسانی است یا به‌عبارت انگلیسی human sciences  است نه exact science یا علوم دقیقه؛ گو این­که رابطه بعضی جنبه ­های شهرسازی مثل جنبه مهندسی آن، با علوم دقیقه مستقیم ­تر است. بعضی از قسمت­ هایش بیش­تر با علوم انسانی ارتباط دارند، مثل مسائل اقتصادی­، حقوقی­، و اجتماعی آن. این­ها مجموعاً جنبه­ های عملکردی شهرسازی را به وجود می­ آورند، اما جنبه­ های هنری شهرسازی پیوندی نزدیک در مرحله­ ی اول با معماری دارند. کار معمار همچنان که می­دانیم ساختن است. در معماری هم مسائل هنری نقش عمده بازی می­کنند و از آن گذشته هنر محض. هنر محض منظورم چیست؟! مثلاً تندیس­گری، چون اگر ما حجم­ها و فضاهای شهر را در نظر بگیریم، متوجه می­شویم که همان­گونه که یک تندیس­گر نقشش ترکیب این حجم­ها و فضاهاست، شهرساز هم با رعایت جنبه­های عملکردی شهرسازی، نقشش، تنظیم حجم­ هایی است که در شهر وجود دارد.

منظور از حجم­ هایی که در شهر وجود دارد، ساختمان­ها، خیابان­ها، ارتفاع ساختمان­ها، مواد و مصالحی که در ساختمان­ها به‌کار می­رود، رنگ­هایی که در شهر به کار می­رود، و نسجی است که نمای ساختمان­ها دارند. فرض کنید که بخشی از شهر که فی­ المثل اختصاص به امور تجاری دارد، واجد نماهایی است که این نماها بیش­تر، یا یکسره، از شیشه است. شهرساز باید این نکته را رعایت و درک کند که تأثیر فی­المثل نمای شیشه ­ای بر شهروند، از نظر زیبایی چه خواهد بود. مثلاً یکی از معیارهایی که از آن صحبت می­کنند، ترنسپرنسی به‌معنای شفافیت است. این نمای شفاف در شهر و در تأثیر بصری که روی ناظر شهر یا ساکن شهر می­گذارد، چیست؟ البته همین‌جا نیز جنبه­ های عملکردی مطرح هستند. آیا این بازتاب نور و گرما در نماهای عملکردی، هوای شهر را افزایش نمی­دهد؟ آیا راحتی شهروندان را تأمین می­کند؟ اجازه بفرمائید که یک تعریف کلاسیک درباره شهرسازی عرض کنم و آن چیزی که در مدرسه خواندیم و از آن صحبت می‌کنیم: شهرسازی به‌صورت خلاصه عبارت است از کوششی برای این­که رفاه و آسایش شهروندان در شهر تأمین شود.

• آقای دکتر از دیدگاه شما تعریف شهر چیست؟ چند دقیقه ­ای به اتفاق شما با مفهوم شهرسازی آشنا شدیم، اما آیا شهر هم یک تعریف مستقل دارد که این­قدر جنابعالی و سایر همکارانتان برای زیبایی­اش، برای این­که به قول شما جذاب­تر و دیدنی ­تر شود، تلاش می‌کنید؟

بله حتماً شهر تعریف خاصی دارد. اگر ما به روزگاران گذشته توجه کنیم و انسان­های اولیه را در نظر بیاوریم، طبیعی است که الان قولی که تمام مردم­شناسان بر آن هستند، انسان­ها در شهرها زندگی نمی­کردند. در روزگار نخستین، انسان­ها در جنگل­ها پراکنده بودند و در غارها زیست می­کردند. شرایط اقتصادی و اجتماعی باعث شد که مردم از زندگی ‌جمعی منتفع گردند و متوجه شوند که زندگی‌کردن در محیطی که بتوانند از همیاری یکدیگر استفاده کنند، می­تواند مددی در کار همه­ آن­ها باشد. بنابراین به این ترتیب دهکده­ های اولیه به وجود آمدند.

مردم و فی­ المثل همان انسان­های اولیه متوجه شدند که اگر شکار را به‌صورت دسته‌جمعی انجام دهند، تفوقشان بر حیوانی که مورد شکار قرار می­گیرد، بیش­تر خواهد بود. این مهم و مسائل دیگر که همه با آن­ها آشنا هستیم، یک زندگی روستایی ساده­ را به وجود آورد. در روزگاران اولیه، محصولاتی که به وجود می­آمد، فقط نیاز افراد خاصی را برآورده می‌کرد. کم­کم چون تبحر در کشاورزی بیش­تر شد، عده­ای فقط به کار کشاورزی پرداختند و عده‌ا­ی دیگر به فعالیت­هایی پرداختند که در مرحله­ اول کشاورزی نبود، بلکه آن چیزی بود که امروز شاید بتوان نامش را فعالیت صنعتی گذاشت. بیل، کلنگ و لوازم کشاورزی تولید می­کردند و بنابراین اقتصاد دهکده ­ها که فقط بر فعالیت کشاورزی استوار بود مفر دیگری پیدا کرد. اقتصاد صنعتی و به تدریج فعالیت­های اقتصادی دیگر مثل دادوستد هم به آن اضافه شد، و روابط اقتصادی که بر شهرها حاکمند، به وجود آمد. دهکده­های اولیه ضمن این­که گسترش کالبدی پیدا می­کردند و جمعیت‌شان زیادتر می­شد، باید زیربنای اقتصادی تازه­ای هم پیدا می‌کردند. این زیربنای اقتصادی، “تقسیم کار” بود. نه تنها پرداختن به امور تولید کشاورزی، بلکه پرداختن به امور دیگری مثل صنایع، لازمه­ کارکردن انسان‌های اولیه شد. این­ها هسته­ های اولیه­ شهرها را به وجود آورد. کم­کم انسان­ها رشد بیش­تری کردند، از نظر ذهنی توسعه پیدا کردند، و بیش­تر و بیش­تر متوجه این مهم شدند که شهر یک مرکز تجمعی است که می­تواند همگان را منتفع کند، چون انسان به تنهایی از پس نیازهایی که دارد  برنمی‌آید یا اگر برآید این نیازها، نیازهای اولیه خواهد بود. به‌عنوان مثال، همه ما امروز به نانوا، به خیاط، به نجار، به بنا، به معلم دانشگاه، و به مهندس احتیاج داریم، و همه­ این­ها به نوعی از خدماتی که در شهر عرضه می­شود، برخوردار می­شوند و به‌نوعی به جامعه ­ای که در آن هستند، خدمت می­کنند. شهر محل تبلور این فعالیت­هاست و این تعریفی‌ست که بر شهر مترتب است.

طبیعی است که جنبه­ های فرهنگی شهر نیز همان­طور که ذکر کردم، به‌تدریج رشد بیش­تری نمود. بی­ مناسبت نیست اشاره کنم که انسان­های اولیه هم به کارهای هنری می­پرداختند. نقاشی­هایی که در غارها مثل غار آلتامیرا موجود است، نشان می­دهد که بشر اولیه نیز برای این­که احساس خودش را تبیین کرده و به بیان بیاورد، به نقاشی می­پرداخته است. البته این نقاشی­ها گاهی هم جنبه­ی جادویی و طلسم دارند، یعنی نقاش روزگاران نخستین، یک صحنه­ شکار را نشان می­دهد و در این صحنه­، انسان را توفیق‌یافته بر حیوانی که مورد شکار قرار گرفته، نشان می­داده است. پس به ایجاز در این مورد می­توان گفت که شهر جایی است که فعالیت­های تجاری، اقتصادی، اجتماعی، مسکونی و مانند آن­ها در آن اتفاق می­افتد.

در کتاب “خرد جاوید یادنامه استاد دکتر منوچهز مزینی” نیز که به تالیف خانم دکتر مهناز محمودی زرندی می باشد علاوه بر گذری مختصر بر زندگی شخصی و اجتماعی استاد، نمونه­هایی از پروژه­های عملی­ نیز به همراه تفکر و اندیشه­­های این انسان بزرگ که تاکنون در هیچ کتاب یا مجله­ای عنوان نشده، آورده شده تا در کنار مقالات­شان، مخاطبان را بیشتر از قبل به اندیشه­ی استاد نزدیک و نزدیک­تر نماییم.