معماری ایران از آغاز سده هفتم تا اواخر دوره قاجار (قسمت اول)

ناآرامی اوضاع سیاسی ایران تقریباً متجاوز از یک قرن (از پایان سلطنت صفویه تا آغاز پادشاهی فتح علی­شاه قاجار) بر رشد و گسترش همه­ ی عرصه­ های هنر ایران تأثیر گذاشت و بدین ترتیب پیشرفت معماری ایران که بی­ هیچ تردید در زمان صفویه از خود حرکت و قدرتی نشان داده بود، دچار فترت شد و از آن پس هیچ­گاه نتوانست اعتلای معماری صفویه را بیابد. البته علت این امر تنها ناآرامی اوضاع سیاسی ایران نبود. علاوه بر آن دلایلی چند برای این توقف و تنزل می­توان ذکر کرد. نخست آن­که معماری، برخلاف نقاشی و تندیسگری به فن ساختمان (construction) و نیز فن سازه (structure) وابسته است. در یک قرنی که بدان اشارت رفت، ایران از نظر این دو فن که سهم مؤثر در شکل­گیری و تحقق معماری دارند از مغرب زمین سخت عقب افتاد. علت از جمله آن بود که اروپا به سبب رنسانس دیدگان خود را به حکمت و فلسفه و علوم یونان و مصر و ایران گشود و سپس در زمینه­ های علمی و فنی سخت به پیش افتاد. در زمان صفویه که معماران ایرانی آثار با ارزش خود را در اصفهان و تبریز و قزوین و شهرهای دیگر می­ساختند، جملگی از آخرین  تکنیک­های ساختمانی موجود در جهان با خبر بودند و خود در این عرصه به پیشرفت­هایی رسیده بودند که سرمشق معماران مغرب زمین شد. اما حدود یک صد و ­اندی سال بعد هنگامی که جامعه­ی ایران اندکی روی آرامش به خود دید و خواست از خواب زمستانی و دراز خود برخیزد، تکنیک­های ساختمانی در مغرب زمین فرسنگ­ها به پیش افتاده بود. اگر تاریخ تأسیس دانشگاه تهران و تأسیس دانشکده­های فنی و معماری را، نقاط عطف در این دوره بگیریم، یکصد و پنجاه سال دیگر (از آغاز سلطنت فتح علی­شاه) لازم بود تا مهندسان و معماران ایرانی با پیشرفت­های مغرب زمین آشنا و بر آن مسلط شوند. از سوی دیگر باید به یاد آوریم که مغرب زمین نیز با تجلی مدرنیسم در معماری- درست در همین دوره- نقش و اهمیت تکنولوژی در معماری بالا گرفت. از این­رو شکاف بین معماری ایران و معماری جهان غرب خود را بیش­تر آشکار کرد. جوانان ایرانی که در  رشته­های مهندسی و معماری در دانشگاه­های اروپا و آمریکا به تحصیل می­پرداختند نمی­توانستند بپذیرند که معماری بدون تکنولوژی پیشرفته در انطباق با زمان نیز می­تواند از ارزش برخوردار باشد. بدین ترتیب معماران سنتی ایران که از تکنیک­های جدید ساختمانی و نیز از روش­های طرح و ترسیم نقشه بی­خبر بودند اعتماد به نفس و همچنین اعتبار خود را از دست دادند و کار از بد، بدتر شد. البته اوضاع در سراسر خاورمیانه باید شبیه بوده باشد. «حسن فتحی» معمار دانشگاه دیده­ی مصری که به یکباره برضد تعلیمات دانشگاهی و در دفاع از معماری قدیمی شورید و جالب است بدانیم که مغرب زمین- به دلایلی که خارج از بحث حاضر است- با آغوش باز آن را پذیرفت، ظاهراً با روبه­رو شدن با وضعیتی شبیه آن­ چه در ایران می­گذشت فریاد مخالفت برداشت. آن­ چه حاصل این دگرگونی بود این­ که خشک و تر با هم یک جا سوخت و هرچه کهنه و قدیمی بود دل آزار فرض شد و این نکته نیز به سکون و عقب ماندگی کمک کرد.

ساختمان­های دوره قاجار

مانند نقاشی، سابقه­ ی معماری زمان قاجار- نخستین دوره­ای که بعد از سلطنت صفویان کار ساختن تا اندازه­ای رونق گرفت- به زمان صفویه باز می­گردد. آغامحمدخان قاجار، تهران را به پایتختی انتخاب کرد.اما شکوفایی تهران و همراه با آن فعالیت­های ساختمانی از هنگامی آغاز شد که فتح­علی­شاه بر تخت سلطنت نشست.

یکی از قدیمی­ترین ساختمان­های عصر قاجاریه «خلوت کریم­خانی» نام دارد که در بخش غربی کاخ گلستان واقع شده است . اصل این ساختمان، چنان­که از نام آن بر می­آید به دروه­ ی کریم­خان باز می­گردد ولی در زمان ناصرالدین شاه تغییراتی چند در آن داده شده است. تاریخ دقیق این ساختمان معلوم نیست ولی ظاهراً باید سال 1173ه.ق. (1757م) ساخته شده باشد. عمارتی است خوش تناسب در دو طبقه­ که طبقه­ی اول آن متشکل از سه دهانه است. هر دهانه را طاق بزرگی می­پوشاند. در زیر هر طاقی بزرگ سه طاقی کوچک­تر­ قرار دارد که میانی آن­ها بزرگ­تر و طاقی­های جانبی کوچک­ترند و هر سه، بار طاقی اصلی را تحمل می­کنند و پلان این ساختمان مقتبس از پلان­های معمول در ایران است که جملگی ریشه­ های ساسانی داشته در زمان صفویه بسط و تحول یافته­ اند. به راستی نه از نظر پلان و نه از نظر تکنیک ساختمان در این­جا نکته­ای تازه وجود ندارد. در عوض، تزیینات در این ساختمان به وفور به کار گرفته شده است، تقریباً تمام دیوارهای آن پر از  کاشی­های تزیینی رنگارنگ می­باشد. به عبارت دیگر هیچ عضو این ساختمان رها نشده و جملگی مملو از نقوش تزیینی ­اند، حتی در تنه­ی ستون­ها که جایی برای نقوش تزیینی نبوده، شیارهای مارپیچی جای نقوش تزیینی را گرفته است. در پای دوستون نیز دو حیوان که ظاهراً بایستی شبیه شیر باشند و عملاً به شکل دو گربه حجاری شده ­اند (از سر قصد یا از سر ضعف؟) بر کیفیت تزیینی این ساختمان می­افزایند. جالب است که در این زمان در اروپا نیز دوره­ی بارک مراحل آخرین خود را می­گذارنید و سبک رکوکو که کیفیت عمده­ی آن پرداختن به ریزه­ کاری­های تزیینی است رواج گرفته بود. آیا رابطه­ ای بین سبک رکوکو اروپا و این ریزه ­کاری­های تزیینی در معماری ایران وجود دارد؟ به درستی روشن نیست. همچنان که نقاشی مغرب زمین نقاشی ایران را تحت تأثیر قرار داد، بعید نیست معماران ایرانی از کار همتای اروپایی خویش آگاه شده تحت تأثیر آن قرار گرفته باشند. اما فرض محتمل­تر این است که چون معماری از نظر پلان و از نظر تکنیک ساختمان پیشرفتی نداشته است اهتمام بر نقوش تزیینی بیش­تر شده است. البته نکته­ای که باید به یاد داشت این است که معماری ایرانی از دیرباز و به ویژه در دوره­ ی صفوی با نقوش تزیینی همراه بوده است و علاوه بر آن چون هنر ایران اصولاً به تزیینات متوجه بوده به طور طبیعی این کیفیت در معماری دوره ­ی قاجار نیز بارور شده است. تفاوت در این است که فی­المثل در معماری دوره­ی صفویه، علاوه بر نقوش تزیینی که نقوش هندسی روی گنبدها بهترین مثال آن است، پلان و تکنیک ساختمان نیز از اهمیت فوق­العاده­ای برخوردار بوده است که در فصول گذشته از آن­ها سخن به میان آوردیم. نکته­ای دیگر را نیز نباید فراموش کرد و آن تأثیر هنر ایران بر هنر اروپاست. برای اروپاییان، شرق همواره افسانه­ای و جذاب بوده است. در نقاشی این توجه­ی آن­ها را به کیفیات تزیینی و تجریدی ایران مشاهده کردیم، هم اکنون به تأثیری که آثار هنری اروپایی بر نقاشی­های ایران داشته است نیز اشاره کرده­ایم، تأثیر متقابل معماری ایران بر معماری اروپا را نیز نادیده نباید گرفت. نقوش تزیینی شرق افسانه­ای و خیال انگیز به نوعی جای خود را در معماری اروپایی باز کرد.

عمارت خلوت کریمخانی

توجه­ معماری قاجار به نقوش تزیینی را می­توان بازگشت به همان تأثیری دانست که در اروپا از جمله ریشه­ ی ایرانی داشته است. چندی بعد، در نخستین مراحل شکوفایی نهضت هنر نو در اروپا و به ویژه بلژیک، مشبک کاری­های در و پنجره­های اروپایی عیناً راه خود را در معماری ایران باز کرد و مدت­ها در ایران رواج داشت، تا سال­های حال حاضر که گذشته­گرایی پُست مدرنیسم آن­ها را در مواردی معدود معمول کرده است.

منبع :

عنوان : کتاب تاریخ هنر و معماری ایران و جهان

نویسنده : دکتر منوچهر مزینی

ناشر : انتشارات طحان